นั่งไถโซเชียลเห็นชีวิตผู้อื่น บางครั้งก็มีความคิดผุดขึ้นมาว่า “ทำไมชีวิตคนอื่นดูดีจัง แล้วทำไมชีวิตฉันเป็นแบบนี้นะ?” ไม่ว่าจะเป็นเรื่องเรียน เรื่องงาน หรือแม้แต่เรื่องความรัก ความสัมพันธ์… อาการแบบนี้ไม่ได้เกิดขึ้นกับแค่คุณคนเดียวครับ
“การเปรียบเทียบชีวิตตนเองกับผู้อื่น” เป็นหนึ่งในกลไกทางจิตวิทยาที่นักจิตวิทยาสังคมชื่อดัง ลีออน เฟสติงเกอร์ (Leon Festinger) ได้อธิบายไว้ใน “ทฤษฎีการเปรียบเทียบทางสังคม (Social Comparison Theory)” ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1954 ทฤษฎีนี้บอกเราว่า.. มนุษย์มักจะประเมินตัวเองด้วยการเอาไป เปรียบเทียบกับคนรอบข้าง เพื่อที่จะได้เข้าใจว่า “เราคือใคร” และ “เรายืนอยู่ตรงไหนในสังคม” การเปรียบเทียบนี้บางทีก็เป็นแรงผลักดันดีๆ ให้เราฮึดสู้ แต่บางครั้งก็นำพาเราไปสู่ความอิจฉา ความกดดัน หรือแม้แต่ความรู้สึกแย่กับตัวเอง
บทความนี้ ผมตั้งใจเรียบเรียงขึ้นมาเพื่อเจาะลึกถึงกลไกการเปรียบเทียบทางสังคม ผ่านมุมมองของ SEL #การเรียนรู้ทางอารมณ์และสังคม (Social and Emotional Learning) ว่าเราจะเปรียบเทียบตัวเองอย่างไรให้ใจยังแข็งแรง และกระตุ้นแรงผลักดันภายใน
การเปรียบเทียบทางสังคมคืออะไร?
Festinger. เชื่อว่าเราเปรียบเทียบตัวเองกับคนอื่น เพื่อที่จะเข้าใจว่า “เราคือใคร” และ “เรายืนอยู่ตรงไหนในสังคม” การเปรียบเทียบนี้ส่งผลต่อเราได้ทั้งด้านบวกและด้านลบ ขึ้นอยู่กับว่าเราเปรียบเทียบกับใครและมีทัศนคติอย่างไร
- การเปรียบเทียบแบบบน (Upward Comparison): คือการเปรียบเทียบตัวเองกับคนที่เหนือกว่าเรา ในด้านใดด้านหนึ่ง เช่น เก่งกว่า ประสบความสำเร็จกว่า หรือมีชีวิตที่ดูดีกว่า
- การเปรียบเทียบแบบล่าง (Downward Comparison): คือการเปรียบเทียบตัวเองกับคนที่ด้อยกว่าเรา ในด้านใดด้านหนึ่ง เพื่อให้เรารู้สึกดีขึ้นกับสถานการณ์ของตัวเอง
กลไกการทำงานของการเปรียบเทียบ?
กระบวนการเปรียบเทียบนี้ไม่ได้เกิดขึ้นมั่วๆ นะครับ แต่มีขั้นตอนที่ซับซ้อน ดังนี้:
- เลือกคนที่จะเปรียบเทียบ: เรามักจะเลือกเปรียบเทียบกับคนที่ คล้ายๆ กับเรา เช่น คนวัยเดียวกัน อาชีพคล้ายกัน หรือมีความสนใจใกล้เคียงกัน เพราะการเปรียบเทียบกับคนเหล่านี้จะทำให้เรารู้สึกว่าสิ่งที่เปรียบเทียบนั้นเกี่ยวข้องกับตัวเราโดยตรง
- ประเมินผลจากการเปรียบเทียบ: หลังจากเปรียบเทียบแล้ว เราจะประเมินว่าตัวเอง เหนือกว่า ด้อยกว่า หรือเท่าเทียม กับคนที่เราเปรียบเทียบด้วย
- ผลทางอารมณ์และพฤติกรรม: การเปรียบเทียบจะกระตุ้นให้เกิดความรู้สึกต่างๆ เช่น ความภูมิใจ ความอิจฉา หรือแรงบันดาลใจ ซึ่งจะนำไปสู่พฤติกรรมที่แตกต่างกัน เช่น พยายามพัฒนาตัวเองให้ดีขึ้น หรืออาจจะป้องกันตัวเองไม่ให้รู้สึกแย่
การเปรียบเทียบแต่ละแบบส่งผลอย่างไร?
การเปรียบเทียบเป็นส่วนหนึ่งในชีวิตประจำวันของเรา แต่คุณเคยสงสัยไหมว่าการเปรียบเทียบแต่ละแบบส่งผลต่อจิตใจของเราอย่างไร? แผนภาพนี้ช่วยให้เราเข้าใจว่าการเปรียบเทียบไม่ได้มีแค่ด้านเดียว แต่มีผลกระทบที่ซับซ้อนและแตกต่างกันไป
1. การเปรียบเทียบกับคนที่เหนือกว่า (Upward Comparison):
นี่คือการเปรียบเทียบกับคนที่เก่งกว่าหรือประสบความสำเร็จกว่าเรา พฤติกรรมนี้อาจส่งผลได้ 2 ทาง:
- ด้านบวก: หากเรามองการเปรียบเทียบนี้ในแง่บวก จะนำไปสู่ความหวัง แรงบันดาลใจ และแรงจูงใจ (Motivation) ที่จะพัฒนาตนเองให้ดีขึ้น
- ด้านลบ: หากเรามองในแง่ลบ การเปรียบเทียบนี้อาจทำให้เกิดความอิจฉา ความไม่พอใจ และรู้สึกขาดความภาคภูมิใจในตนเอง (Jealousy)
ตัวอย่าง: เราอาจรู้สึกมีแรงบันดาลใจเมื่อเห็นความสำเร็จของผู้นำธุรกิจที่มาแชร์เรื่องราวในช่องยูทูป แต่ในทางกลับกัน การเปรียบเทียบตัวเองกับไลฟ์สไตล์ที่สมบูรณ์แบบบนโซเชียลมีเดียอาจทำให้เรารู้สึกต่ำต้อยและผิดหวังในชีวิตตัวเองได้
2. การเปรียบเทียบกับคนที่ด้อยกว่า (Downward Comparison):
คือการเปรียบเทียบกับคนที่ด้อยกว่าเรา พฤติกรรมนี้ก็ส่งผลได้ 2 ทางเช่นกัน:
- ด้านบวก: นำไปสู่ความรู้สึกขอบคุณ (Gratitude) ความภาคภูมิใจในตนเอง และความพึงพอใจในสถานะปัจจุบัน เพราะทำให้เราเห็นว่า “สิ่งที่เรามีอยู่แล้วนั้นดีแค่ไหน”
- ด้านลบ: หากเราใช้การเปรียบเทียบนี้ในเชิงลบ อาจนำไปสู่การดูถูกผู้อื่น (Scorn) ซึ่งเป็นการมองว่าคนที่เราเปรียบเทียบด้วยนั้นด้อยกว่า และมันคือความผิดพลาดของตัวพวกเขาเอง
ตัวอย่าง: เราอาจรู้สึกดีเมื่อเปรียบเทียบตัวเองกับคนที่มีสถานะต่ำกว่าเรา แต่หากเราใช้การเปรียบเทียบนี้เพื่อดูถูกผู้อื่นอยู่เสมอ ก็อาจทำให้เราขาดแรงจูงใจที่จะผลักดันตัวเองให้ไปข้างหน้า และหลงผิดไปกับความสำเร็จที่เหนือกว่าผู้อื่นเพียงเล็กน้อย
แผนภาพนี้จึงช่วยให้เราเข้าใจว่าการเปรียบเทียบไม่ได้มีแค่ด้านเดียว แต่มีผลกระทบที่ซับซ้อนขึ้นอยู่กับว่าเราเปรียบเทียบกับใคร และที่สำคัญกว่านั้นคือ “ทัศนคติ” ที่เราใช้ในการเปรียบเทียบนั้นจะส่งผลต่อความรู้สึกของเราอย่างไร การตระหนักรู้ในเรื่องนี้จะช่วยให้เราสามารถเลือกที่จะมองการเปรียบเทียบในมุมที่เป็นประโยชน์ต่อการพัฒนาตนเองได้มากขึ้น
ตารางการเปรียบเทียบทั้งด้านบวกและด้านลบ
| ด้านบวก (ผลลัพธ์เชิงบวก) | ด้านลบ (ผลลัพธ์เชิงลบ) | |
| การเปรียบเทียบกับคนที่เหนือกว่า (Upward Comparison) | – แรงจูงใจในการพัฒนา: กระตุ้นให้เราอยากพัฒนาตนเองให้เก่งขึ้น | – ความอิจฉาและความรู้สึกไม่พอใจ: โดยเฉพาะเมื่อเปรียบเทียบกับมาตรฐานที่ดูเหมือนจะเกินเอื้อม ทำให้เรารู้สึกว่าตัวเองยังไม่ดีพอ |
| – เรียนรู้และปรับตัว: เราสามารถสังเกตความสำเร็จและความล้มเหลวของผู้อื่น เพื่อนำมาเป็นบทเรียนและปรับใช้กับชีวิตตัวเองได้ | – ความภาคภูมิใจในตนเองลดลง: การเปรียบเทียบเรื้อรังอาจทำให้เรารู้สึกด้อยค่าและไม่มั่นใจในตัวเอง | |
| การเปรียบเทียบกับคนที่ด้อยกว่า (Downward Comparison) | – เห็นคุณค่าและมุมมองที่ดีขึ้น: ช่วยให้เราตระหนักถึงสิ่งดีๆ ที่มีอยู่ในชีวิต และรู้สึกขอบคุณในสิ่งที่เรามี | – ความรู้สึกดูถูกผู้อื่น (Scorn): ทำให้เรามองคนที่ด้อยกว่าในแง่ลบและขาดความเห็นอกเห็นใจ |
| – ปัญหาสุขภาพจิต: การเปรียบเทียบบ่อยเกินไป โดยเฉพาะเมื่อใช้เพื่อเปรียบเทียบกับมาตรฐานที่ไม่สมจริง อาจนำไปสู่ภาวะซึมเศร้า ความวิตกกังวล และการมองเห็นคุณค่าในตัวเองลดลง |
วิธีจัดการกับผลกระทบจากการเปรียบเทียบทางสังคม ด้วยแนวคิด SEL
การเปรียบเทียบเป็นเรื่องธรรมชาติของมนุษย์ที่เลี่ยงยากครับ แต่เราสามารถ ลดผลกระทบด้านลบและใช้ประโยชน์จากการเปรียบเทียบทางสังคมได้อย่างชาญฉลาด ด้วยการนำแนวคิด Social and Emotional Learning (SEL) หรือ การเรียนรู้ทางสังคมและอารมณ์ มาปรับใช้ ซึ่งจะช่วยพัฒนาทักษะที่เราต้องการเพื่อทำความเข้าใจและจัดการกับอารมณ์ของตนเอง สร้างความสัมพันธ์ที่ดี และตัดสินใจอย่างรับผิดชอบ
1. การตระหนักรู้ในตนเอง (Self-Awareness)
ขั้นแรกคือการรู้จักใจตัวเอง ให้มากขึ้น:
- สังเกตความคิดและอารมณ์: เมื่อไหร่ที่เราเริ่มเปรียบเทียบตัวเองกับคนอื่น ลองหยุดและสังเกตว่าความคิดเหล่านั้นทำให้เรารู้สึกอย่างไร? เป็นความอิจฉา ความท้อแท้ หรือแรงบันดาลใจ? การรู้เท่าทันอารมณ์ของตัวเองเป็นจุดเริ่มต้นของการจัดการ
- เข้าใจคุณค่าและความสามารถของตนเอง: จดจำจุดแข็ง จุดอ่อน และสิ่งที่เราให้คุณค่าในชีวิต สิ่งเหล่านี้เป็น “มาตรฐานภายใน” ที่สำคัญกว่าการเปรียบเทียบกับคนอื่น
2. การจัดการตนเอง (Self-Management)
เมื่อรู้เท่าทันอารมณ์แล้วก็มาถึงการควบคุมตัวเอง ให้เป็น:
- ตั้งเป้าหมายส่วนบุคคล: แทนที่จะเปรียบเทียบกับคนอื่น ลองหันมาตั้งเป้าหมายที่มาจากพัฒนาการของตัวเราเอง เช่น “วันนี้ฉันจะทำให้ดีกว่าเมื่อวาน”
- ควบคุมพฤติกรรมการใช้งานโซเชียลมีเดีย: จำกัดเวลาการเข้าถึง หรือเลือกติดตามบัญชีผู้ใช้ที่สร้างแรงบันดาลใจ ให้ความรู้ หรือให้พลังบวก แทนที่จะทำให้เรารู้สึกแย่ลง
- ฝึกสติอยู่กับปัจจุบัน (Mindfulness) และลองเขียนบันทึกสิ่งที่เราขอบคุณในแต่ละวัน (Gratitude Journal) เพื่อเปลี่ยนมุมมองให้เห็นคุณค่าในชีวิตตัวเอง และลดการจดจ่อกับการเปรียบเทียบ
3. การตระหนักรู้ทางสังคม (Social Awareness)
สิ่งสำคัญคือการเข้าใจโลกและคนรอบข้าง ให้มากขึ้น:
- เข้าใจมุมมองของผู้อื่น: ตระหนักว่าชีวิตของแต่ละคนนั้นแตกต่างกัน เราไม่สามารถเห็นภาพรวมทั้งหมดจากสิ่งที่ผู้อื่นนำเสนอ โดยเฉพาะบนโซเชียลมีเดีย
- เห็นอกเห็นใจผู้อื่น: แทนที่จะอิจฉา ลองเปลี่ยนมาแสดงความยินดีกับความสำเร็จของผู้อื่น ซึ่งจะช่วยลดอารมณ์ด้านลบในใจเราได้
4. การสร้างความสัมพันธ์ (Relationship Skills)
เชื่อมโยงกับผู้อื่น ในทางที่ดี:
- หาคนพูดคุยด้วย: เมื่อรู้สึกด้อยค่าหรือเปรียบเทียบตัวเองมากเกินไป ลองพูดคุยกับเพื่อนสนิท ครอบครัว หรือผู้ที่ไว้ใจ เพื่อระบายความรู้สึกและรับฟังมุมมองที่แตกต่าง
- สร้างความสัมพันธ์ที่ดี: การมีกลุ่มคนที่สนับสนุนและเข้าใจ จะช่วยให้เรารู้สึกมั่นคงและลดความจำเป็นในการเปรียบเทียบกับคนนอกกลุ่ม
5. การตัดสินใจอย่างรับผิดชอบ (Responsible Decision-Making)
สุดท้ายคือการเลือกอย่างชาญฉลาด ในทุกการเปรียบเทียบ:
- เลือกการเปรียบเทียบอย่างมีสติ: ก่อนจะเปรียบเทียบ ให้ถามตัวเองว่า “การเปรียบเทียบนี้จะนำไปสู่ผลลัพธ์ที่ดีกับตัวฉันหรือไม่?” และ “ฉันกำลังเปรียบเทียบอย่างยุติธรรมและเหมาะสมกับสถานการณ์ของฉันหรือเปล่า?”
- เรียนรู้จากผู้อื่นอย่างสร้างสรรค์: ใช้การเปรียบเทียบแบบบนเป็นแรงบันดาลใจในการเรียนรู้และพัฒนาตัวเอง แทนที่จะใช้เป็นไม้บรรทัดวัดคุณค่าทั้งหมดในชีวิต
บทสรุป – การเปรียบเทียบทางสังคมเป็นธรรมชาติของมนุษย์ที่หลีกเลี่ยงได้ยาก แต่หากเราเข้าใจและรู้จักจัดการกับมัน พร้อมทั้งพัฒนาทักษะทางสังคมและอารมณ์ เราก็สามารถใช้มันเป็นเครื่องมือในการพัฒนาตัวเองได้อย่างมีสติ มีความสุข และสร้างสรรค์มากขึ้นได้ครับ
จำไว้ว่า “เปรียบเทียบได้…ถ้าใจยังรู้เท่าทัน”
การเปรียบเทียบไม่ใช่ศัตรู หากเราใช้มันอย่างมีสติและเมตตาต่อตนเอง
References:
Festinger, L. (1954). A Theory of Social Comparison Processes. Human Relations, 7(2), 117-140. https://doi.org/10.1177/001872675400700202 (Original work published 1954)
Social Comparison Theory. https://www.psychologs.com/social-comparison-theory/?amp=1
How Social Comparison Theory Influences Our Views on Ourselves. https://www.verywellmind.com/what-is-the-social-comparison-process-2795872
What is Social Comparison Theory? https://upseducation.com/social-comparison-theory-2/
